Nebati Motifler

Dokuma sanatçılarının en çok ilham aldığı kaynağın başında doğa gelmiştir ve bu da dokuma sanatına en çok kullanılan motiflerin nebati motifler olmasına neden olmuştur. Bunlar içinde çiçekler ve yapraklar en çok kullanılanlar olmuşlarıdır. Çiçekler stilize edilmiş çiçekler olan hatayiler, yarı stilize edilmiş olanlar ve naturalist çiçekler olarak üç ana grupta adlandırılmaktadır.

a.       Hatailer veya hatayiler; "Orta Asya'da Hatay dolaylarından geldikleri için Hatay Türkleri anlamında "Hatai" adını almışlardır ve Türk süsleme sanatında başlıca desenleri arasında en önemli grup olarak ortaya çıkarlar. Çin ve Orta Asya'nın etkisi alt ında olu şan, çoğu zaman kökeni belli olmayacak derecede stilize edilmiş çiçek ve yaprakların grift desenleridir. Yapı itibarı ile küçük, büyük üstten, yandan, sade veya çok çeşitli profillerle çeşitli ayırımlara tabi tutulurlar. Ancak çiçeklerin türleri hakkında kesin bir karara varmak sakıncalı olduğu kadar zordur. Yapraklar ise çiçeklere göre daha az stilize edilmişlerdir. Buna rağmen (Pençberk, Seberk, Berki Itri, Berki Halkari) gibi pek çok Farsça kökenli isimlerle anılırlar. Hatayilerin hemen hepsinde büyük bir simetri göze çarpar. Hatayi motifleri, XV. yüzyılda Çin sanatının etkisi altına girerek, çok süslü biçimlerde bulunurlar."16. yy.da gerek Türk kimliğine kavuşup zenginleşen hatailerin tabiattakilerine yakın halleri 16. yy.'ın ikinci yarısından sonra ortaya çıkmıştır. Bu motifleri karanfil, lale, gül, haşhaş, sümbül, haseki küpesi, menekşe, nergis olarak adlandırılabilir.

b.       Natüralist çiçekler; belirli şemalar içinde kullanılmış olup bunun en yaygın olanı oval madalyon sistemidir. Ayrıca 16. yüzyılın ikinci yarısından sonra dokuma desenlerinde görülen dikey dalgalı dal sistemi ve diğer tüm desen şemalarında natüralist çiçek ve bitkisel motiflerden oluşan kompozisyonlar yer alır.

Bu desenler içinde lale motifi Osmanlı süsleme sanatında kullanılan ilk çiçek olup kumaş desenlerinde oval madalyonlar içinde diğer çiçeklerle birlikte değişik formlara sokularak komplike desenlerde kullanılmıştır. Karanfil motifi ise gül ve laleden sonra en çok kullanılan kumaş deseni olmuş ve 17. yy. da stilizasyona uğrayarak yelpaze palmeti formunu almıştır ve en çok çatma kadifelerde görülmüştür.

Gül motifi her zaman diğer çiçeklerle birlikte kompozisyon içinde kullanılsa da 17. yy.' da daha çok ön plana çıkmışt ır; sümbül motifi ise aşk, bağlılık ve mutluluk simgesi olarak kimi zaman yalnız kimi zaman diğer desenlerle beraber kullanılmıştır.

Yapraklar, stilize yapraklar, tabii görünüşte olanlar, tek dilimliler, üç dilimliler ( seberk), beş dilimli olanlar (pençberk), çok dilimli olanlar, birbirine sarılmış yapraklardan meydana gelen terkipler (Sadberk), uygulandığı yerlerin teknik zorluğuna uygun olarak hançer ve geometrik yapraklar gibi pek çok bölüme ayrılmaktadırlar.

Nar motifi ise doğu kökenli olup bolluk ve bereketi simgelemektedir ve 16. yy.' ın ikinci yarısından sonra daha çok üslupla ştırılarak çiçeklerle birlikte kompozisyonlarda kullanılmıştır.